Czy ateizm jest religią?

Autor Daniel Smartt
Tłumacz Andrew Ostapowicz

Opublikowany: 4 Kwiecień 2010 (GMT+10)

Ateizm to przekonanie, że nie ma boga. Routledge Encyclopedia of Philosophy podaje:

“Ateizm to pozycja potwierdzająca nie-istnienie Boga. Proponuje pozytywną niewiarę raczej niż tylko wstrzymanie wiary.”¹

Buddyzm jest ateistyczny w sensie zaprzeczania istnienia jakiegokolwiek nadrzędnego bóstwa jak biblijny Bóg Stworzyciel. Ateizm w zrozumieniu zachodnim wyklucza buddyzm, a jego zwolennicy twierdzą, że nie jest on religią. Jeden z ateistów tak to wyraził:

„Nazywanie ateizmu religią to tak, jak określanie łysiny jako kolor włosów.”²

Jednakowoż ateiści podają takie twierdzenia po to, by ateizm mógł uniknąć legalnych imperatywów obowiązujących religie w wielu krajach, a także żeby uniknąć ideologicznych zastrzeżeń, jakie wielu ma wobec ‘religii’. Stwarza to także fałszywy rozdźwięk między nauką (która według nich musi być naturalistyczną i świecką) a religią.

Ateizm³ zostanie według współczesnego zachodniego zrozumienia zdefiniowany jako nie tylko brak wiary w jakiegoś boga, ale także twierdzenie o nie-istnieniu jakichkolwiek bogów, duchów albo boskich lub nad-naturalnych istot. Ateiści w tym sensie są metafizycznymi naturalistami, i jak zostanie to pokazane, MAJĄ swoją religię.

Religię trudno jest zdefiniować. Proponowano różne definicje, z których wiele podkreśla wiarę w sprawy nadprzyrodzone.⁴ Ale takie definicje upadają, gdy im się bliżej przyjrzeć, i to z kilku powodów. Zawodzą bowiem gdy przychodzi do religii, które oddają cześć rzeczom nie-nadprzyrodzonym jako im należną (przykład Dżinizm, według którego wszystko, co żyje, jest święte, lub Majowie, którzy czcili słońce jako bóstwo samo w sobie, a nie z powodu powiązania z jakimś bóstwem)⁵; nie włączają też religii takich jak Konfucjanizm czy Taoizm, które skupiają się prawie wyłącznie na tym, jak ich naśladowcy mają żyć, a z niewielu informacji na tematy rzeczy nadnaturalnych, jak np. istnienie dalszego życia po życiu, są bardzo mgliste; nie biorą także pod uwagę ruchów religijnych skupiających się na UFO—przekonanych, że są to obcy, ogromnie (ewolucyjnie) zaawansowani (ale nie nadnaturalni).

Lepszy sposób zdecydowania, czy dany światopogląd jest religią, to poszukanie niektórych charakterystycznych cech wspólnych religiom. Ramy, które przedstawił Ninian Smart,⁶ znane powszechnie jako Siedem Wymiarów Religii, zostały zaakceptowane w szerokich kręgach antropologów i badaczy religii, jako ogólnie pokrywające różne aspekty religii, bez koncentrowania się na szczególnych cechach specyficznych religii.

Smart zaproponował siedem następujących wymiarów: narracyjny, empiryczny, społeczny, etyczny, doktrynalny, rytualny i materialny. Nie wszystkie religie mają wszystkie te wymiary, ani też nie są jednakowo ważne dla indywidualnych religii. Smart nawet argumentował, że ‘sekularyzacja’ społeczeństwa zachodu jest aktualnie przesunięciem nacisku z doktryn na rytuał i empiryzm.

1. Narracja

Każda religia ma swoje opowieści. Prawie wszystkie religie mają opowieści tłumaczące skąd się wziął wszechświat i jaką rolę odgrywa w nim ludzkość. Smart nazwał to Narracją.

Narracja jest szczególnie ważną częścią Ateizmu zachodu. Jak to wyraził czołowy Ateista, Richard Dawkins, odnosząc się do teorii ewolucji Karola Darwina:

„Darwin umożliwił intelektualne spełnienie dla ateisty.”⁷

Ewolucja jest wytłumaczeniem skąd wszystko pochodzi: wszechświat (powstał z niczego przez tzw. Big Bang wielki wybuch – nic wybuchło i stało się wszystkim); człowiek wyewoluował z niższych istot, stąd miejsce człowieka we wszechświecie, jako jeden z gatunków zwierząt. Niektórzy posunęli się do stwierdzenia, że ludzkość jest pasożytem na ziemi i proponują zabicie 90% ludzkości.⁸ Niektórzy próbują połączyć wiarę w Boga z ewolucją, nie zdając sobie sprawy z fundamentalnej natury połączenia ewolucji z ateizmem.⁹ Świadectwo tych, którzy po poznaniu ewolucji w ‘nauce’ odrzucili chrześcijaństwo, powinno obudzić przywódców kościelnych do wzajemnego wykluczania się ewolucji i Ewangelii.

2. Empiryzm

Istnieją dwa aspekty wymiaru empirystycznego. Pierwszy to wydarzenia doświadczone zanim ktoś założył daną religię (np. uczniowie Jezusa fizycznie widzieli i dotykali cieleśnie zmartwychwstałego Jezusa). Często zapewnia się, że Karol Darwin rozwinął swą teorię ewolucji po obserwowaniu ewidencji dokoła świata w czasie swej podróży statkiem Beagle. (W rzeczywistości już znał wersję ewolucji od swego dziadka Erasmus z jego książki Zoonomia, a podobne idee już istniały w tym czasie).

Drugim aspektem empirystycznego wymiaru dotyczy doświadczeń późniejszych zwolenników. Wielu ludzi odczuwa szczególne emocje, gdy biorą udział w niektórych ceremoniach religijnych. Ateiści często wierzą, że ateizm to wolność od religii, a niektórzy ateiści twierdzą, że odczuli oswobodzenie po przyjęciu ateizmu.¹⁰ Karol Marx powiedział, że usunięcie iluzji szczęścia przez usunięcie religii było krokiem do prawdziwego szczęścia. Ateistyczne zaprzeczenie wszystkiego co boskie włącza także zaprzeczenie późniejszego życia. Jeśli nie ma późniejszego życia,¹¹ to na koniec dla ateistów nie ma wyższego celu w życiu jak tylko być szczęśliwym. Według Humanistycznego Manifestu II, jedynym znaczeniem życia jest to, co nadaje mu dana osoba. W Humanistycznym Manifeście III zostało to zmienione na znajdowanie znaczenia w relacjach. Wierzenie w ewolucję powoduje też, że ludzie znajdują cel w samo-zachowaniu i propagowaniu własnych genów.¹²

Smart wydaje się włączać ‘wiarę’ jako część wymiaru empiryzmu. Znaczenie słowa ‘wiara’ jest często wykręcane, by znaczyło coś, czego nie oznacza. W chrześcijaństwie wiara jest logiczna, jak została zdefiniowana w Liście do Hebrajczyków 11:1: „A wiara jest pewnością tego, czego się spodziewamy, przeświadczeniem o tym, czego nie widzimy.” Nie oznacza to ślepej wiary w niemożliwości (jak to wielu ateistów definiuje wiarę), ale raczej ufanie obietnicom Boga, którego wiele poprzednich obietnic się spełniło. Zaliczyłbym wiarę raczej do wymiaru doktryn niż empiryzmu. Z drugiej strony, ateizm wymaga ‘wiary’ (używając ich własnej definicji), że prawa chemii, fizyki i biologii zostały kiedyś pogwałcone i życie powstało z nieżywej materii przez ewolucję chemiczną.

3. Wymiar socjalny

Socjalny wymiar religii bierze pod uwagę hierarchie i strukturę władzy w danej religii, np. system kast w hinduizmie. W religiach misjonarskich włącza to także sposób nawracania ludzi i działania misjonarzy.

Współczesny ateizm czerpał swą energię z działalności autorów promujących ateistyczne poglądy. We wstępie do swej książki The God Delusion (Złuda Boga) Dawkins pisze:

“Jeśli ta książka osiągnie cel, który zamierzam, religijni czytelnicy, którzy ją otworzą, będą ateistami kiedy ją zamkną.”

Dawkins mówi tu, że ma nadzieję, że jego książka przywiedzie religijnych ludzi do jego światopoglądu, co jest dokładnie tym, co każdy misjonarz ma nadzieję osiągnąć.

Kraje komunistyczne często ustanawiały ateizm jako religię państwową, a nawet prześladowały (inne) religie.¹³ Było to oparte na stwierdzeniu Karola Marxa:

“Religia to opium narodów. Obalenie religii, złudnego szczęścia dla ludzi, jest konieczne dla ich rzeczywistego szczęścia.”¹⁴

Marksiści widzieli usunięcie religii jako krok w kierunku prawdziwego szczęścia dla zwykłych ludzi, choć w praktyce tak się nie działo, a współcześni krytycy widzą sam marksizm jako religię.¹⁵ (Ja sam uważam, że marksizm jest sektą większej religii: ateizmu.)

Wielu naukowców plasuje się wysoko w społecznej hierarchii ateizmu, gdyż ich badania pogłębiają ich zrozumienie świata, Szczególnie wielce uczczeni są autorzy, którzy piszą wiele o ewolucji. Z tej przyczyny wielu naukowców włącza do swych prac naukowych nieco o ewolucji, nawet jeśli to ma niewiele lub zgoła żadnego odniesienia do tematu pracy (jeden niedawny przykład dotyczy badań nad katapultowym językiem i przyssawką kameleona; zob. Created, not evolved)

Ateizm jest także wpajany dzieciom w wielu szkołach na lekcjach przyrodniczych jako ewolucja. Jak przyznaje ateistyczny filozof Michael Ruse: „ewolucja jest religią” i może być uważany za narrację ateizmu. Tak więc nauczanie ewolucji jest nauczaniem ateizmu. Szereg ateistów nawet popiera nauczanie kłamstw, jeśli tylko końcowym rezultatem jest wiara dzieci w ewolucję.¹⁶

4. Wymiar doktrynalny

Doktryny są wierzeniami i filozofiami wyłaniającymi się z danej religii (niekoniecznie jasno określonymi w narracji danej religii id.). Na przykład chrześcijańska doktryna Trójcy, choć nigdzie nie jest bezpośrednio wyrażona w Biblii, jednak logicznie z niej wynika.

Współczesny ateizm nabierał popularności w XVIII i XIX wieku po tzw. „oświeceniu”. W r. 1933 niektórzy z wiodących ateistów zdali sobie sprawę z efektów, jakie ma brak wiary w jakiegokolwiek boga na moralność społeczeństwa i spisali według swego uznania zestaw odpowiednich wierzeń i celów dla świeckiego społeczeństwa w XX wieku. Stworzyli tym odłam ateizmu znany jako świecki humanizm. W zasadzie ateiści wierzą i trzymają się tego, co zostało spisane w Humanistycznym Manifeście, jeśli nawet nie znają szczegółów tego dokumentu. Na koniec, wielu ateistów pragnie czynić to, co jest dobre.

Doktryny, etyka i cele nakreślone w Humanistycznym Manifeście, choć są ateistyczne i przyjmują ewolucję, są przeciwne temu, co można by oczekiwać, jeśli by zostały oparte wyłącznie na narracji ewolucjonistycznej. Jest tak ponieważ humanizm także zakłada, że ludzka natura jest zasadniczo dobra.

Jednak w r. 1973 Humanistyczny Manifest został zaktualizowany powodu okrucieństw wyrządzonych przez jednych ludzi drugim w ciągu lat, które minęły (specyficznie wymieniony został nazizm i komunistyczne kraje policyjne).

5. Wymiar etyczny

Ateizm jest moralnie relatywistyczną religią. Większość ateistów trzyma się jakiegoś systemu etyki, ale w ateizmie nie ma ostatecznie podstawy dla moralności, jak przyznają ateiści Dawkins i Provine. Proponowano wiele systemów etyki; utylitaryzm jest prawdopodobnie najbardziej popularnym.

Niektórzy posunęli się o krok dalej, stwarzając system etyczny oparty na ewolucyjnej narracji i zasadzie „przetrwania najsilniejszych”. Do kierujących się takimi zasadami należą sprawcy Masakry w Columbine, Strzelaniny w Szkole Jokela w Finlandii, i - na o wiele większą skalę - naziści.

Większość ludzi (ateiści lub też nie) właściwie wiedzą, że systemy, które prowadzą do takich okrucieństw muszą być fałszywe, ale ateiści nie są w stanie podać logiczną przyczynę dlaczego to jest złe. Ta sprzeczność została wyjawiona, gdy Dawkins stwierdził: „Jestem żarliwym darwinistą, jeśli chodzi o naukę, gdy chodzi o wyjaśnienie świata, ale jest żarliwym anty-darwinistą, gdy chodzi o moralność i politykę.” Było to także jaskrawo pokazane, gdy dwóch ewolucjonistów napisało książkę twierdzącą, że gwałcenie jest ewolucyjnym mechanizmem do rozprzestrzeniania męskich genów – ale przyjrzyj się jak jeden z nich wykręcał się, by usprawiedliwić dlaczego zgodził się, że gwałt jest obiektywnie złem ale przyjrzyj się jak jeden z nich wykręcał się, by usprawiedliwić dlaczego zgodził się, że gwałt jest obiektywnie złem według jego filozofii.

Świąt rządzony przez czysto ateistyczną ewolucyjną etykę został pokazany w historii jako miejsce okrucieństw, gdzie nikt nie chciałby żyć. W większości ateiści są świadomi tego i obierają przebywać w systemach etycznych innych religii, lub przynajmniej żyć według praw narzucanych przez rząd.

6. Rytuał

Rytuał jest jedynym wymiarem, którego powierzchownie brak w religii ateizmu. W niektórych religiach rytuały mają szczególne znaczenie, jak np. Pascha upamiętniająca ucieczkę Izraelitów z Egiptu. Ponieważ ateizm jest stosunkowo niedawnym ruchem, nie ma zbyt długiej historii, która by można upamiętniać. W innych religiach rytuały takie jak ofiary i tańce mają za cel ubłaganie bogów lub duchów. Ponieważ ateizm zaprzecza istnieniu bogów lub duchów, nie posiada więc i tego rodzaju rytuałów. Wielu ateistów praktykuje ‘świeckie rytuały’ jak urodziny, lub ‘rytualne święta’ innych religii , jak np. Boże Narodzenie lub Wielkanoc, ale ma to dla nich znaczenie tylko jako dzień wolny od pracy, odrzucając pierwotne ich znaczenie. Warto zauważyć, że w ostatnich latach, publiczne upamiętnianie urodzin Darwina każdego lutego (a nawet publikacji jego dzieła O pochodzeniu gatunków w listopadzie), wraz z wzywaniem szerszej publiczności, by się przyłączać do tego, szybko staje się jakby rytuałem nawet i w niektórych ‘kościołach’. Można by nawet powiedzieć, że te nowoczesne ateistyczne upamiętnienia są obchodzone z większym ferworem i gorliwością niż wiele rytuałów religijnych z długowieczną tradycją.

7. Wymiar materialny

Materialny wymiar religii, mówi Smart, włącza wszystko fizyczne stworzone przez religię, jak sztuka czy budynki, a także naturalne zjawiska lub miejsca traktowane jako święte przez jej zwolenników. Choć ateizm z natury zaprzeczający wszelkiej boskości nie może uznać obiektów reprezentujących coś boskiego, (jak obrazy lub rzeźby), jednak wielu ateistów traktuje samą naturę jako sakralną.

Istnieją dwie skrajności w zakresie idei ateistów o tym co jest ‘materialne’:

• Zasoby naturalne są po to, by je wykorzystywać dla ‘przetrwania najsilniejszych’, a istoty ludzkie są oczywiście najsilniejszym gatunkiem; albo
• Powinniśmy traktować z szacunkiem całą naturę, a szczególnie istoty żywe, gdyż zabijanie ich jest równoznaczne z zabijaniem własnych kuzynów. Ten pogląd w zasadzie uważa wszelkie życie za ‘święte’.

Obie te idee można wywieźć z narracji ewolucyjnej, przeważają jednak poglądy idące w kierunku drugiej alternatywy. Ale, jak zauważył G.K. Chesterton powiedziany już stulecie temu:

„Darwinizm można użyć, by poprzeć dwie zwariowane moralności, ale nie można go użyć dla poparcia ani jednej sensownej. Pokrewieństwo i kompetycję wszystkich żyjących istot można użyć jako powód dla bezrozumnego okrucieństwa lub równie bezrozumnej sentymentalności; ale nie dla zdrowej miłości dla zwierząt… Głównym punktem chrześcijaństwa jest, iż Natura nie jest naszą matką, tylko naszą siostrą. Możemy być dumni z jej piękna, gdyż mamy tego samego ojca, ale nie ma ona autorytetu nad nami; trzeba ją podziwiać, ale nie naśladować.”

Pogląd Ateistów na wymiar materialny jest pod silnym wpływem ich poglądu na wymiar etyczny.

Konkluzja

Ateiści często twierdzą, że ich wierzenia nie są religią. Pozwala im to na propagowanie swych wierzeń w sytuacjach gdzie inne religie są zabronione, choć tak nie powinno być.

Współczesny zachodni ateizm niewątpliwie wykazuje sześć z tych siedmiu wymiarów religii, które określił Smart, a pozostały wymiar, rytuał, też zaczął się rozwijać. Stąd mylne jest stwierdzenie, że „nazywanie ateizmu religią podobne jest do nazywania łysiny kolorem włosów”. Być może lepszą analogią byłoby nazywanie ogolonej głowy ‘stylem uczesania’. Poza zaprzeczaniem jakiejkolwiek boskości, różnice między ateizmem a innymi światopoglądami, typowo nazywanymi religiami, są minimalne.

Rozdźwięk, który ateiści próbują stworzyć między nauka i religią, jest fałszywy. Konflikt istnieje między interpretacjami nauki opartymi na różnych światopoglądach religijnych.

Ateizm nie powinien być nauczany lub narzucany w okolicznościach, gdzie inne religie są zabronione i nie powinien być faworyzowany przez prawa, które zakładają religijnie neutralny rząd.

Przypisy (ang.)

Wideo

Czy ateizm jest religią? (język angielski)